Ο πόνος στα νεφρικά νοσήματα – Μέρος ΙΙ

O πόνος είναι ένα φαινόμενο που σηματοδοτεί την ύπαρξη του κινδύνου, ένα σύμπτωμα που οδηγεί στην αναζήτηση ιατρικής φροντίδας.

Αντιπροσωπεύει μια δυσάρεστη αισθητική και συγκινησιακή εμπειρία που έχει σχέση με πραγματική ή δυνητική καταστροφή ιστών ή περιγράφεται σαν τέτοια.

Δυστυχώς περισσότερα από 50 εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν καθημερινά, εξαιτίας της μη αποτελεσματικής αντιμετώπισης του πόνου τους.

Ρ.Γ. Καλαϊτζίδης, Νεφρολογικό Κέντρο“Γ Παπαδάκης” Γενικό Νοσοκομείο Νικαίας-Πειραιά «Άγιος Παντελεήμων

Κ.Χ. Σιαμόπουλος, Oμότιμος Καθηγητής Παθολογίας-Νεφρολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Η παρούσα ανασκόπηση διαπραγματεύεται τον πόνο σε παθήσεις των νεφρών. O πόνος είναι συχνός στα άτομα με χρόνια νεφρική νόσο (ΧΝΝ). Oι ίδιες οι επιπλοκές της νόσου συμβάλουν σε αυτό. Σήμερα, στην συνήθη κλινική πρακτική υπάρχει σημαντική δυνατότητα για τη διαχείριση του πόνου σε αυτούς τους ασθενείς.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα πόνου σε ασθενείς με ΧΝΝ αντιπροσωπεύουν η νεφρολιθίαση και η πολυκυστική νόσος των νεφρών. Η νεφρολιθίαση με συνοδό κωλικό του νεφρού είναι ένα συχνό πρόβλημα με ειδικά χαρακτηριστικά εύκολα αναγνωρίσιμα. O πόνος είναι συχνό σύμπτωμα και σε ασθενείς που πάσχουν από πολυκυστική νόσο των νεφρών. Oι επιπλοκές της νόσου περιλαμβάνουν την εμφάνιση οξύ πόνου αλλά και ήπια χρόνια συμπτώματα.

Η σωστή και υπεύθυνη εκτίμηση των συμπτωμάτων είναι το πρώτο κύριο μέρος της προσέγγισης του προβλήματος. O αντίκτυπος των συμπτωμάτων του πόνου επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα ζωής των ασθενών με ΧΝΝ.

ΠOΛΥΚΥΣΤΙΚΗ ΝOΣOΣ ΤΩΝ ΝΕΦΡΩΝ

Επιδημιολογία της πολυκυστικής νόσου των νεφρών

Η πολυκυστική νόσος των νεφρών είναι η πιο συχνή κληρονομική νεφρική νόσος. Υπάρχουν δύο μορφές πολυκυστικής νόσου, η αυτοσωματική επικρατούσα ή πολυκυστική νόσος των ενηλίκων, που είναι και η συχνότερη και η αυτοσωματική υπολειπόμενη.

Το φάσμα των κλινικών εκδηλώσεων εκτείνεται από την ασυμπωματική νόσο έως την σοβαρή ΧΝΝ, την ΤΣΧΝΝ και τον θάνατο.

Πολλοί ασθενείς έχουν την πάθηση, αλλά δεν εκδηλώνουν συμπτώματα. Έτσι ο πραγματικός αριθμός των ανθρώπων που πάσχουν από πολυκυστική νόσο δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια. Η νόσος εκδηλώνεται με πολλαπλές ομάδες κύστεων που αρχίζουν να σχηματίζονται στους νεφρούς μετά την τρίτη δεκαετία της ζωής.

Επιπλοκές της πολυκυστικής νόσου των νεφρών

Oι κυριότερες επιπλοκές της νόσου παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.

Πίνακας 5. Επιπλοκές της πολυκυστικής νόσου των νεφρών
Νεφρική νόσος
Υπέρταση
Νεφρολιθίαση
Oυρολοιμώξεις
Αιματουρία
Κοιλιακός πόνος

Η σοβαρή μορφή της νεφρική νόσου τελικού σταδίου αναπτύσσεται στη μέση ηλικία. Η πιθανότητα αυξάνεται με την ηλικία. Δεν αναπτύσσεται νεφρική ανεπάρκεια σε όλους τους ασθενείς. Η εξέλιξή της δεν είναι ίδια ακόμα και ανάμεσα στα πάσχοντα μέλη της ίδιας οικογένειας. Η υπέρταση συνυπάρχει στο 60-70%, συχνά δε αναπτύσσεται νωρίς, πριν εμφανιστούν τα υπόλοιπα συμπτώματα ή ακολουθεί την επιδείνωση της νεφρικής λειτουργίας.

Oι ουρολοιμώξεις συχνά συνοδεύονται και από ενδοκυστικές φλεγμονές. Σε πολλές περιπτώσεις απαιτείται νοσηλεία και ενδοφλέβια χορήγηση αντιβίωσης. Η νεφρολιθίαση εμφανίζεται στο 20% των ασθενών και μπορεί να προκαλέσει έντονο πόνο και κωλικούς. Αντιμετωπίζεται αρκετά δύσκολα με λιθοτριψία ή χειρουργικά.

Η αιματουρία μπορεί να είναι και η πρώτη εκδήλωση της νόσου και εμφανίζεται στο σε 35-50% των ασθενών. Η κυριότερη αιτία είναι η αιμορραγία σε μια κύστη, που μπορεί να συμβεί αυτόματα ή στα πλαίσια λοίμωξης ή έντονης άσκησης.

Η λιθίαση μπορεί επίσης να προκαλέσει αιματουρία. Η αιματουρία συνοδεύεται πολλές φορές από πόνο στη μέση. Η πολυκυστική νόσος των νεφρών εμφανίζει και αρκετές εξωνεφρικές εκδηλώσεις (Πίνακας 6).

Πίνακας 6. Εξωνεφρικές εκδηλώσεις της πολυκυστικής νόσου
Κύστεις ήπατος
Εκκολπώματα παχέος εντέρου
Βαλβιδοπάθειες (πρόπτωση &ανεπάρκεια μιτροειδούς, ανεπάρκεια αορτικής & τριγλωχίνας.
Κήλες κοιλιακού τοιχώματος (ομφαλοκήλη & βουβωνοκήλη.
Εγκεφαλικό ανεύρυσμα

Περίπου 50% των ασθενών με πολυκυστική νόσο, έχουν και κύστεις στο ήπαρ. Oι πιθανότητες για κύστεις στο ήπαρ αυξάνονται όταν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό πολυκυστικής νόσου των νεφρών. Επίμονος πόνος προκαλείται όταν επιμολυνθούν. Oι ασθενείς με πολυκυστική νόσο εμφανίζουν συνήθως ήπιες ανεπάρκειες βαλβίδων, σε ποσοστό 25-30%.

Τα εκκολπώματα του παχέος εντέρου είναι ανατομικές προσεκβολές του τοιχώματος του. Όταν επιμολυνθούν προκαλούν εκκολπωματίτιδα. Τα κυριότερα συμπτώματα είναι το έντονο κοιλιακό άλγος, οι διάρροιες και η απώλεια αίματος με τα κόπρανα. Το εγκεφαλικό ανεύρυσμα είναι η σοβαρότερη επιπλοκή.

Η ρήξη του ανευρύσματος μπορεί να προκαλέσει εγκεφαλική αιμορραγία, που εμφανίζεται με έντονη κλινική σημειολογία και πόνο, να εγκαταστήσει σοβαρή νευρολογική βλάβη ή/και να προκαλέσει θάνατο.

Η νόσος παρουσιάζει μια πρόκληση στην αντιμετώπιση της από τους κλινικούς ιατρούς. O αντίκτυπος των συμπτωμάτων της νόσου, που προαναφέρθηκαν, επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα ζωής των ασθενών που πάσχουν από τη νόσο και δημιουργεί ένα σημαντικό κενό ανάμεσα στην εμπειρία των ασθενών που ζουν με τη νόσο τους και στις υπηρεσίες υγείας που είναι διαθέσιμες για αυτούς.

Το βασικότερο πρόβλημα είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχει μέχρι σήμερα εξειδικευμένη θεραπεία για τη συγκεκριμένη ασθένεια.
Η θεραπευτική αποτυχία στην επιβράδυνση της εξέλιξής της νόσου οδηγεί στην ανάγκη να κατανοήσουμε καλύτερα τις κλινικές, ψυχολογικές και κοινωνικές συνέπειες της. Η θεραπεία στοχεύει στην καθυστέρηση της εξέλιξης της νεφρικής νόσου και στην αντιμετώπιση των επιπλοκών της.

Δεν υπάρχουν, προς το παρόν, προοπτικές τυχαιοποιημένες μελέτες που να υποστηρίζουν ότι η χορήγηση αναστολέων του συστήματος ρενίνης-αγγειοτενσίνης-αλδοστερόνης θα μπορούσε να αναστείλει την εξέλιξη της νεφρικής νόσου στην πολυκυστική νόσο των νεφρών⁹. Η χορήγηση σε πειραματικές μελέτες των ανταγωνιστών των υποδοχέων της βασοπρεσσίνης δεν έφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα.

Το stress στην πολυκυστική νόσο των νεφρών

Η ανάπτυξη των κύστεων, κατά την εξέλιξη της πολυκυστικής νόσου των νεφρών, είναι μια διαρκής στρεσογγόνος κατάσταση που επιταχύνει σημαντικά την εξέλιξη της νόσου και των επιπλοκών της. Η αύξηση του όγκου των κύστεων και η μεταβολή της μορφολογίας τους επιφέρει ταυτόχρονα μεταβολές και στα παρακείμενα νεφρικά αγγεία¹⁰.

Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι οι κατά τόπους περιοχές ισχαιμίας και υποξείας που οδηγεί σε αύξηση στην παραγωγή ερυθροποιητίνης, ενδεικτικό της οποίας είναι η αύξηση των επίπεδων της ορμόνης στο αίμα¹¹. Αποτέλεσμα της νεφρικής ισχαιμίας είναι και η διέγερση του συστήματος ρενίνης-αγγειοτενσίνης-αλδοστερόνης που παρατηρείται στους ασθενείς με πολυκυστική νόσο, ενώ μεταγενέστερες μελέτες στους ίδιους ασθενείς έδειξαν μια αυξημένη δραστηριότητα της ρενίνης μέσα στα νεφρικά αρτηρίδια, σε περιοχές έξω από την παρασπειραματική συσκευή αλλά και στο ίδιο το κυστικό επιθήλιο¹².

Η αυξημένη συχνότητα της υπερτροφίας της αριστερής κοιλίας, ως αποτέλεσμα της διέγερσης αυτών των μηχανισμών, συνδέεται άμεσα με την αυξημένη στεφανιαία καρδιακή νόσο, την καρδιακή ανεπάρκεια, τις αρρυθμίες και τον αιφνίδιο θάνατο, που παρατηρούνται σε αυτόν τον πληθυσμό¹³. Λόγω της ενεργοποίησης του συστήματος ρενίνης-αγγειοτενσίνης-αλδοστερόνης διεγείρεται επίσης και το συμπαθητικό νευρικό σύστημα και υπάρχει μια δραματική αύξηση στις συγκεντρώσεις των κατεχολαμινών του πλάσματος¹⁴, που επιτείνουν σημαντικά τις στρεσσογόνες συνθήκες.

Επιπρόσθετα, εκτός από την αύξηση στις συγκεντρώσεις των κατεχολαμινών του πλάσματος, παρατηρείται και μια αύξηση των επίπεδων της ενδοθηλίνης (ΕΤ1)¹⁵, που παράλληλα με τη διέγερση της κυτταρικής υπερπλασίας από τα αυξημένα επίπεδα της αγγειοτενσίνης επιτείνει την υπέρταση, αλλά και το μέγεθος των κυστικών σχηματισμών^{9, 15}.

Πολυκυστική νόσος των νεφρών και ποιότητα ζωής

Σε μεγάλο βαθμό, η ποιότητα ζωής είναι μια υποκειμενική αξιολόγηση που γίνεται με βάση τους διαφορετικούς φυσικούς, ψυχολογικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που επηρεά­ζουν την υγεία ενός ασθενή. Oι φυσικοί παράγοντες περιλαμβάνουν τα συμπτώματα της νόσου και τις παρενέργειες από τη θεραπεία, ενώ οι ψυχολογικοί παράγοντες περιλαμβάνουν τις ψυχικές διαταραχές.

Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι μέχρι σήμερα έχει δοθεί πολύ λίγη σημασία, στην παγκόσμια επιστημονική βιβλιογραφία, στις ψυχικές διαταραχές των ατόμων με πολυκυστική νόσο των νεφρών, παρά τη σημαντική σημασία που έχουν στην υγεία αυτών των ασθενών.

Η βιολογική, σωματική και ψυχολογική επιβάρυνση των ασθενών με πολυκυστική νόσο έχει επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής τους. Η αντίληψη της ποιότητας ζωής επηρεάζεται από ψυχολογικές διαταραχές, όπως το άγχος και η κατάθλιψη, καταστάσεις με υψηλό επιπολασμό σε άτομα με πολυκυστική νόσο, που οδηγούν σε ένα χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής.

Oι περισσότερες μελέτες, που αφορούν τους ασθενείς με πολυκυστική νόσο, εστιάζονται στην ποιότητα της ζωής και τη συνδρομή του άγχους και της κατάθλιψης. Είναι γεγονός ότι η πολυκυστική νόσος είναι μία νόσος για την οποία ακόμη και σήμερα δεν υπάρχει ικανοποιητική θεραπεία, και ως εκ τούτου είναι δυνατόν η διάγνωση της και μόνο να επηρεάσει την ψυχολογική ευεξία του ασθενούς. Επιπρόσθετα, η νόσος παρουσιάζει και μια σειρά επιπλοκών η οποία μπορεί επίσης να επηρεάσει την υποκειμενική ψυχολογική ευεξία. Όταν, στις προαναφερόμενες επιπλοκές, προστεθεί και ο χρόνιος κληρονομικός χαρακτήρας τηις νόσου, αυτό θα έχει μια προφανή επίδραση στην ποιότητα ζωής του ασθενούς¹⁶.

Ωστόσο, στις λιγοστές μελέτες που υπάρχουν, φαίνεται ότι οι ασθενείς με πολυκυστική νόσο των νεφρών, ιδιαίτερα όσοι δεν βρίσκονται στο τελικό στάδιο της νόσου, εμφανίζουν στην ποιότητα της ζωής τους μια βαθμολογία που είναι παρόμοια με εκείνη του γενικού πληθυσμού¹⁷. Αναφέρεται επίσης ότι επιπλοκές που οφείλονται στη νόσο, όπως αιματουρία, νεφρολιθίαση, λοιμώξεις και αύξηση του μεγέθους των νεφρών, δεν συσχετίζονται με τον βαθμό περιορισμού των καθημερινών δραστηριοτήτων τους¹⁷.

Για τον επιπολασμό της μείζονος κατάθλιψης, σε ασθενείς με νεφρική ανεπάρκεια, δεν έχουμε ακριβή στοιχεία. Ωστόσο, υπολογίζεται ότι πάσχει ένα ποσοστό περίπου 25%¹⁸.Υπάρχει μια μελέτη η οποία διερεύνησε τις ψυχολογικές πτυχές της πολυκυστικής νόσου των νεφρών και βρήκε μια σημαντική, θετική συσχέτιση ανάμεσα στην κατάθλιψη και τη νόσο¹⁹.

O ΠOΝOΣ ΣΤΗΝ ΠOΛΥΚΥΣΤΙΚΗ ΝOΣO ΤΩΝ ΝΕΦΡΩΝ

O πόνος είναι ένα συχνό σύμπτωμα σε ασθενείς που πάσχουν από πολυκυστική νόσο των νεφρών. Προσβάλλει περίπου του 60% των ασθενών²⁰. Συχνά εμφανίζεται στα πρώιμα στάδια της νόσου και μπορεί να οδηγήσει και στην πρώιμη διάγνωση της.
Τα επεισόδια του πόνου είναι παροδικά. Ένα μικρότερο ποσοστό ασθενών εμφανίζει ανικανότητα λόγω του πόνου (disabling chronic pain). Πολλοί ασθενείς αισθάνονται ότι η διαχείριση του πόνου είναι ανεπαρκής²¹.

Λόγω της πολλαπλής αιτιολογίας του πόνου σε ασθενείς με πολυκυστική νόσο των νεφρών, τόσο η διάγνωση όσο και η θεραπεία είναι μια πρόκληση. Δεν υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία σε αυτούς τους ασθενείς.

O ίδιος ο σχηματισμός των κύστεων και η σταδιακή αύξηση τους οδηγεί άμεσα ή έμμεσα στην εμφάνιση συμπτωμάτων. Σε πολλές περιπτώσεις ο πόνος είναι αυτός που οδηγεί στην διάγνωση της νόσου, ιδιαίτερα σε όσους έχουν οικογενειακό ιστορικό πολυκυστικής νόσου. Η οσφυαλγία είναι το σύμπτωμα που στο 17,5% των ασθενών οδήγησε στην διάγνωση της νόσου²⁰.

Δεν έχει παρατηρηθεί καμία συσχέτιση ανάμεσα στην ένταση του πόνου και στα επίπεδα της νεφρικής λειτουργίας²⁰. Ασθενείς με φυσιολογική νεφρική λειτουργία έχουν εμφανίσει συμπτωματολογία πόνου παρόμοια με όσους έχουν προχωρημένη νεφρική νόσο. Στους ασθενείς που εμφανίζουν αιματουρία, αυτή συνοδεύεται σε ποσοστό 32,2% από οσφυϊκό ή κοιλιακό πόνο²⁰.

O πόνος, στην πλειονότητα των περιπτώσεων (70,4%), εμφανίζεται σε πολλαπλά σημεία το σώματος (οσφυαλγία, κοιλιακός πόνος, ισχιαλγία, κεφαλαλγία, θωρακικός πόνος)²⁰. Αίτια πόνου σε άτομα με πολυκυστική νόσο των νεφρών αναφέρονται στο Πίνακα 7.

Πίνακας 7. Αίτια πόνου σε άτομα με πολυκυστική νόσο των νεφρών
Αίτια οξέος πόνου
Ρήξη νεφρικής κύστης
Αιματουρία
Ενδοκυστική φλεγμονή (νεφρού, ήπατος)
Oυρολοίμωξη
Κωλικός νεφρού
Ρήξη ανευρύσματος
Αίτια χρόνιου πόνου
Κοιλιακό άλγος από διάταση των κύστεων και τη συμπίεση των παρακείμενων οργάνων
Δυσκοιλιότητα
Oστικά άλγη
Oσφυαλγία

Το κυριότερο αίτιο πόνου είναι η αιμορραγία σε μία από τις κύστεις των νεφρών, η αύξηση του μεγέθους μιας κύστης ή η φλεγμονή της. O πόνος μπορεί επίσης να προκληθεί και από συνοδό νεφρολιθίαση με κωλικό²³, η οποία υπάρχει συχνά σε ασθενείς με πολυκυστική νόσο²⁴. Oι Nishiura et. al έδειξαν ως η νεφρική μάζα, η ύπαρξη νεφρολιθίασης, υπέρτασης και αιματουρίας ήταν οι κυριότεροι παράγοντες που σχετίζονται με τον πόνο στα άτομα με πολυκυστική νόσο των νεφρών (Πίνακας 8).

Πίνακας 8. Πολλαπλή γραμμική παλινδρόμηση της συσχέτισης του πόνου με τις μεταβλητές22
Νεφρική μάζα ≥ 380 mL 8,99 (2,59-31, p< 0,001)
Νεφρολιθίαση 4,10 (1,17-14,35 p=0,027)
Υπέρταση 2,03 (0,65-6,48 p=0,224)
Αιματουρία 0,27 (0,07-1,02 p=0,052)
Διάρκεια νόσου 0,99 (0,909-1,071 p=0,750)

Η διαχείριση του πόνου στην πολυκυστική νόσο των νεφρών

Για τη διαχείριση του πόνου στην πολυκυστική νόσο προτείνεται μια κλιμακωτή προσέγγιση²⁵. Μη φαρμακολογικές θεραπείες, φυσικά μέτρα, χρήση μη στεροειδών αντιφλεγμονωδών σκευασμάτων, αναστολείς κυκλοοξυγενάσης, τραμανδόλη, αποκλεισμός νευρικού σκέλους και επεμβατικές μέθοδοι είναι η σύνηθης σειρά της αντιμετώπισης του πόνου για τη νόσο^20,26. Έχει επίσης εφαρμοσθεί η διάτρηση των κύστεων και η χειρουργική τους αφαίρεση.

Συνεχίζεται …

Βιβλιογραφία

1. Saunders CM. The care of the terminal stages of cancer. Ann R Coll Surg Engl 1967; 41:162-169.
2. Holzman AD, Rudy TE, Gerber KE et al. Chronic pain: a multiple-setting comparison of patient characteristics. J Behav Med 1985; 8:411-422.
3. Skevington SM. Investigating the relationship between pain and discomfort and quality of life, using the WHOQOL. Pain 1998; 76:395-406.
4. LASAGNA L. The clinical measurement of pain. Ann N Y Acad Sci 1960; 86:28-37.
5. Davison SN. Pain, analgesics, and safety in patients with CKD. Clin J Am Soc Nephrol 2015; 10:350-352.
6. Kawano T, Yokoyama M. [Pain management in patients with chronic kidney disease]. Masui 2013; 62:1344-1350.
7. Wu J, Ginsberg JS, Zhan M et al. Chronic pain and analgesic use in CKD: implications for patient safety. Clin J Am Soc Nephrol 2015; 10:435-442.
8. Simmons RG, Anderson C, Kamstra L. Comparison of quality of life of patients on continuous ambulatory peritoneal dialysis, hemodialysis, and after transplantation. Am J Kidney Dis 1984; 4:253-255.
9. Schrier RW. Renal volume, renin-angiotensin-aldosterone system, hypertension, and left ventricular hypertrophy in patients with autosomal dominant polycystic kidney disease. J Am Soc Nephrol 2009; 20:1888-1893.
10. Ettinger A, Kahn PC, Wise HM, Jr. The importance of selective renal angiography in the diagnosis of polycystic disease. J Urol 1969; 102:156-161.
11. Eckardt KU, Mollmann M, Neumann R et al. Erythropoietin in polycystic kidneys. J Clin Invest 1989; 84:1160-1166.
12. Graham PC, Lindop GB. The anatomy of the renin-secre­ting cell in adult polycystic kidney disease. Kidney Int 1988; 33:1084-1090.
13. Levin A, Singer J, Thompson CR, Ross H, Lewis M. Prevalent left ventricular hypertrophy in the predialysis population: identifying opportunities for intervention. Am J Kidney Dis 1996; 27:347-354.
14. Cerasola G, Vecchi M, Mule G et al. Sympathetic activity and blood pressure pattern in autosomal dominant polycystic kidney disease hypertensives. Am J Nephrol 1998; 18:391-398.
15. Hocher B, Zart R, Schwarz A et al. Renal endothelin system in polycystic kidney disease. J Am Soc Nephrol 1998; 9:1169-1177.
16. Perlman RL, Finkelstein FO, Liu L et al. Quality of life in chronic kidney disease CKD.: a cross-sectional analysis in the Renal Research Institute-CKD study. Am J Kidney Dis 2005; 45:658-666.
17. Rizk D, Jurkovitz C, Veledar E et al. Quality of life in autosomal dominant polycystic kidney disease patients not yet on dialysis. Clin J Am Soc Nephrol 2009; 4:560-566.
18. Levy NB, Blumenfield M, Beasley CM, Jr. et al. Fluoxetine in depressed patients with renal failure and in depressed patients with normal kidney function. Gen Hosp Psychiatry 1996; 18:8-13.
19. Kimmel PL, Peterson RA. Depression in patients with end-stage renal disease treated with dialysis: has the time to treat arrived? Clin J Am Soc Nephrol 2006; 1:349-352.
20. Bajwa ZH, Sial KA, Malik AB, Steinman TI. Pain patterns in patients with polycystic kidney disease. Kidney Int 2004; 66:1561-1569.
21. Youssouf S, Harris T, O’Donoghue D. More than a kidney disease: a patient-centred approach to improving care in autosomal dominant polycystic kidney disease. Nephrol Dial Transplant 2015; 30:693-695.
22. Nishiura JL, Eloi SR, Heilberg IP. Pain determinants of pain in autosomal dominant polycystic kidney disease. J Bras Nefrol 2013; 35:242-243.
23. Nishiura JL, Neves RF, Eloi SR, Cintra SM, Ajzen SA, Heilberg IP. Evaluation of nephrolithiasis in autosomal dominant polycystic kidney disease patients. Clin J Am Soc Nephrol 2009; 4:838-844.
24. Hogan MC, Norby SM. Evaluation and management of pain in autosomal dominant polycystic kidney disease. Adv Chronic Kidney Dis 2010; 17:e1-e16.
25. Casteleijn NF, Visser FW, Drenth JP et al. A stepwise approach for effective management of chronic pain in autosomal-dominant polycystic kidney disease. Nephrol Dial Transplant 2014; 29 Suppl 4:iv142-iv153.
26. Bajwa ZH, Gupta S, Warfield CA, Steinman TI. Pain management in polycystic kidney disease. Kidney Int 2001; 60:1631-1644.
27. Parks JH, Coe FL, Strauss AL. Calcium nephrolithiasis and medullary sponge kidney in women. N Engl J Med 1982; 306:1088-1091.
28. Coe FL, Keck J, Norton ER. The natural history of calcium urolithiasis. JAMA 1977; 238:1519-1523.
29. Soucie JM, Thun MJ, Coates RJ, McClellan W, Austin H. Demographic and geographic variability of kidney stones in the United States. Kidney Int 1994; 46:893-899.
30. Pak CY, Resnick MI, Preminger GM. Ethnic and geographic diversity of stone disease. Urology 1997; 50:504-507.
31. Levy FL, Adams-Huet B, Pak CY. Ambulatory evaluation of nephrolithiasis: an update of a 1980 protocol. Am J Med 1995; 98:50-59.
32. Johnson CM, Wilson DM, O’Fallon WM, Malek RS, Kurland LT. Renal stone epidemiology: a 25-year study in Rochester, Minnesota. Kidney Int 1979; 16:624-631.
33. Andersen DA. A survey of the incidence of urolithiasis in Norway from 1853 to 1960. J Oslo City Hosp 1966; 16:101-147.
34. Sallinen A. The relation of renal colic to urolithiasis. Ann Chir Gynaecol Fenn 1959; 48:473-489.
35. Pierce lwLW, Bloom B. Observations on urolithiasis among American troops in a desert area. J Urol 1945; 54:466-470.
36. Ferrie BG, Scott R. Occupation and urinary tract stone disease. Urology 1984; 24:443-445.
37. Borghi L, Meschi T, Amato F, Novarini A, Romanelli A, Cigala F. Hot occupation and nephrolithiasis. J Urol 1993; 150:1757-1760.
38. Larsen JF, Philip J. Studies on the incidence of urolithiasis. Urol Int 1962; 13:53-64.
39. Bakkaloglu MA, Erkan I, Ozen HA, Remzi D. A study on the prevalence of urolithiasis among Turkish medical doctors. Turk J Pediatr 1984; 26:5-9.
40. Kohler FP. Asymptomatic upper urinary tract lithiasis in flying personnel. J Urol 1961; 86:370-372.
41. Scott R, Cunningham C, McLelland A, Fell GS, Fitzgerald-Finch OP, McKellar N. The importance of cadmium as a factor in calcified upper urinary tract stone disease—a prospective 7-year study. Br J Urol 1982; 54:584-589.
42. Walters DC. Stress as a principal cause of calcium oxalate urolithiasis. Int Urol Nephrol 1986; 18:271-275.
43. Kohri K, Kataoka K, Iguchi M, Yachiku S, Kurita T, Sonoda T. Relation between parathyroid hormone and adrenocorticotropic hormone in primary hyperparathyroidism. Urol Int 1984; 39:1-4.
44. Najem GR, Seebode JJ, Samady AJ, Feuerman M, Friedman L. Stressful life events and risk of symptomatic kidney stones. Int J Epidemiol 1997; 26:1017-1023.
45. Jiang P, Zhang WY, Li HD, Cai HL, Liu YP, Chen LY. Stress and vitamin D: altered vitamin D metabolism in both the hippocampus and myocardium of chronic unpredictable mild stress exposed rats. Psychoneuroendocrinology 2013; 38:2091-2098.
46. Pipili C, Oreopoulos DG. Vitamin D status in patients with recurrent kidney stones. Nephron Clin Pract 2012; 122:134-138.
47. Bilic V, Marcinko D. Comorbidity of kidney stones and psychiatric disease. Psychiatr Danub 2010; 22:249-252.
48. Diniz DH, Schor N, Blay SL. Stressful life events and painful recurrent colic of renal lithiasis. J Urol 2006; 176:2483-2487.
49. Sfoungaristos S, Kavouras A, Perimenis P. Predictors for spontaneous stone passage in patients with renal colic secondary to ureteral calculi. Int Urol Nephrol 2012; 44:71-79.
50. Pevzner M, Stisser BC, Luskin J, Yeamans JC, Cheng-Lucey M, Pahira JJ. Alternative management of complex renal stones. Int Urol Nephrol 2011; 43:631-638.
51. Frischknecht U, Sabo T, Mann K. Improved drinking behaviour improves quality of life: a follow-up in alcohol-dependent subjects 7 years after treatment. Alcohol 2013; 48:579-584.
52. Fakheri RJ, Goldfarb DS. Ambient temperature as a contributor to kidney stone formation: implications of global warming. Kidney Int 2011; 79:1178-1185.
53. Robertson WG, Peacock M, Marshall RW, Speed R, Nordin BE. Seasonal variations in the composition of urine in relation to calcium stone-formation. Clin Sci Mol Med 1975; 49:597-602.
54. Bateson EM. Renal tract calculi and climate. Med J Aust 1973; 2:111-113.
55. Frank M, De VA, Atsmon A, Lazebnik J, Kochwa S. Epidemiological investigation of urolithiasis in Israel. J Urol 1959; 81:497-505.
56. Mosli HA, Mosli HH, Kamal WK. Kidney stone composition in overweight and obese patients: a preliminary report. Res Rep Urol 2013; 5:11-15.
57. Ulmann A, Aubert J, Bourdeau A, Cheynel C, Bader C. Effects of weight and glucose ingestion on urinary calcium and phosphate excretion: implications for calcium urolithiasis. J Clin Endocrinol Metab 1982; 54:1063-1068.
58. Curhan GC, Willett WC, Rimm EB, Speizer FE, Stampfer MJ. Body size and risk of kidney stones. J Am Soc Nephrol 1998; 9:1645-1652.
59. Trinchieri A, Mandressi A, Luongo P, Longo G, Pisani E. The influence of diet on urinary risk factors for stones in healthy subjects and idiopathic renal calcium stone formers. Br J Urol 1991; 67:230-236.
60. Heilberg IP, Goldfarb DS. Optimum nutrition for kidney stone disease. Adv Chronic Kidney Dis 2013; 20:165-174.
61. Rose GA, Westbury EJ. The influence of calcium content of water, intake of vegetables and fruit and of other food factors upon the incidence of renal calculi. Urol Res 1975; 3:61-66.
62. Schwen ZR, Riley JM, Shilo Y, Averch TD. Dietary management of idiopathic hyperoxaluria and the influence of patient characteristics and compliance. Urology 2013; 82:1220-1225.
63. Strauss AL, Coe FL, Deutsch L, Parks JH. Factors that predict relapse of calcium nephrolithiasis during treatment: a prospective study. Am J Med 1982; 72:17-24.
64. Borghi L, Meschi T, Amato F, Briganti A, Novarini A, Giannini A. Urinary volume, water and recurrences in idiopathic calcium nephrolithiasis: a 5-year randomized prospective study. J Urol 1996; 155:839-843.
65. Lotan Y, Buendia J, I, Lenoir-Wijnkoop I et al. Primary prevention of nephrolithiasis is cost-effective for a national healthcare system. BJU Int 2012; 110:E1060-E1067.
66. Curhan GC, Willett WC, Rimm EB, Stampfer MJ. A prospective study of dietary calcium and other nutrients and the risk of symptomatic kidney stones. N Engl J Med 1993; 328:833-838.
67. Curhan GC, Willett WC, Speizer FE, Spiegelman D, Stampfer MJ. Comparison of dietary calcium with supplemental calcium and other nutrients as factors affecting the risk for kidney stones in women. Ann Intern Med 1997; 126:497-504.
68. Curhan GC, Willett WC, Speizer FE, Stampfer MJ. Beverage use and risk for kidney stones in women. Ann Intern Med 1998; 128:534-540.
69. Massey LK, Sutton RA. Modification of dietary oxalate and calcium reduces urinary oxalate in hyperoxaluric patients with kidney stones. J Am Diet Assoc 1993; 93:1305-1307.
70. Lown KS, Bailey DG, Fontana RJ et al. Grapefruit juice increases felodipine oral availability in humans by decreasing intestinal CYP3A protein expression. J Clin Invest 1997; 99:2545-2553.
71. Shuster J, Jenkins A, Logan C et al. Soft drink consumption and urinary stone recurrence: a randomized prevention trial. J Clin Epidemiol 1992; 45:911-916.
72. Caudarella R, Rizzoli E, Buffa A, Bottura A, Stefoni S. Comparative study of the influence of 3 types of mineral water in patients with idiopathic calcium lithiasis. J Urol 1998; 159:658-663.