“Ο κόσμος δεν θα είναι ποτέ ο ίδιος, μετά τον κορωνοϊό”

«Μετά τον κορονοϊό ο κόσμος δεν θα είναι ποτέ ίδιος». Έχει ακουστεί από πολλά χείλη και τόσο πολύ που έχει γίνει κοινός τόπος. Ο κόσμος δεν θα είναι ίδιος. Πώς όμως θα είναι; Ποιες θα είναι οι επιδράσεις στον άνθρωπο και την κοινωνία, πέρα από την οικονομία και την πολιτική, αυτού του “αόρατου πανίσχυρου” ιού; Αυτό είναι ακόμη άγνωστο και ως τέτοιο προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα.

Το ΑΠΕ-ΜΠΕ απευθύνθηκε στον αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ Βασίλη Παυλόπουλο, για να φωτίσει στο μέτρο του δυνατού τη θολή μετακορονοϊκή εικόνα του κόσμου στο επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων.

«Θα ήταν ουτοπικό να περιμένουμε ότι οι κοινωνικές συμπεριφορές των ανθρώπων δεν θα αλλάξουν, έπειτα από ένα παγκόσμιας εμβέλειας τραυματικό γεγονός», τονίζει. «Θεμελιώδεις κανόνες υγιεινής, όπως το πλύσιμο των χεριών, καθιερώθηκαν σε συνθήκες υγειονομικής κρίσης. Δημοφιλή κοινωνικά σενάρια, όπως η χειραψία και το φιλί, δηλώνουν υψηλό βαθμό εμπιστοσύνης ότι οι άνθρωποι μπορούν να μοιραστούν τα μικρόβιά τους, γι’ αυτό υποχώρησαν σε προηγούμενες επιδημίες. Ίσως αυτό συμβεί ξανά. Επειδή όμως πρόκειται για ισχυρούς οικουμενικούς συμβολισμούς συναισθημάτων (π.χ. αγάπη) και ιδανικών (π.χ. ειρήνη), είναι θέμα χρόνου να κυριαρχήσουν ξανά…»

Το αίσθημα απειλής ωθεί τις κοινωνίες στην εσωστρέφεια  

Για το αν η παγκόσμια κοινότητα θα προετοιμαστεί να έχει κοινές δράσεις και απαντήσεις σε ανάλογα φαινόμενα που ίσως την πλήξουν ξανά στο μέλλον, o κ. Παυλόπουλος, τονίζει ότι «τα κοινά προβλήματα δεν συνεπάγονται απαραίτητα κοινή διαχείριση. Η μέχρι τώρα εμπειρία δείχνει ότι το αίσθημα απειλής ωθεί τις κοινωνίες στην εσωστρέφεια. Διαπιστώνουμε ότι στην πανδημία του COVID-19 οι ηγέτες των ισχυρών κρατών έχουν δείξει ελάχιστο ενδιαφέρον για συνεργασία, ενώ ο ρόλος των διεθνών οργανισμών είναι περίπου συμβολικός. Εξάλλου, το κοινωνικο-δημογραφικό προφίλ των θυμάτων δείχνει εμφατικά ότι η απειλή της ασθένειας μπορεί να είναι παγκόσμια, αλλά η θεραπεία της έχει “ταξικό” πρόσημο. Εκτός από τους ηλικιωμένους και τους ανοσοκατεσταλμένους, οι ευάλωτες ομάδες περιλαμβάνουν φτωχούς, μειονότητες και άτομα με περιορισμένη πρόσβαση σε πόρους και φτωχές συνθήκες υγιεινής»

Η πανδημία δεν θα μας κάνει απαραίτητα καλύτερους ανθρώπους  

Ο κ. Παυλόπουλος εκτιμά ότι «η πανδημία δεν θα μας κάνει απαραίτητα καλύτερους ανθρώπους. Η ιστορία διδάσκει ότι δεν υπάρχει τέτοιου είδους συλλογική μάθηση. Με άλλα λόγια, η αντίληψη περί γραμμικής εξέλιξης του πολιτισμού είναι μία πλάνη. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι θα γίνουμε οπωσδήποτε χειρότεροι!». Κατά την άποψή του, «το διακύβευμα μετά την κρίση δεν είναι στα “μικρά” πράγματα, αλλά στα “μεγάλα”: Θα κάνουμε κάτι για τις απίστευτες ανισότητες που δημιούργησε ο παγκόσμιος καπιταλισμός ή θα αφήσουμε ξανά τις ευάλωτες ομάδες να πληρώσουν το τίμημα; Θα διεκδικήσουμε πίσω τα δικαιώματα που εκχωρήσαμε πρόθυμα στο όνομα της ασφάλειας και της προστασίας ή θα δεχτούμε να εξουσιάζουν τις ζωές μας 2-3 πολυεθνικές;».

Πώς θα αντιδράσουμε μόλις αρθούν τα μέτρα

«Φαντάζομαι ότι την αρχική άρνηση και το επακόλουθο σοκ του εγκλεισμού θα ακολουθήσει η ανακούφιση, η εκδραμάτιση του καταπιεσμένου συναισθήματος, η προσπάθεια για λήθη και επιστροφή σε μια “κανονικότητα” που δεν θα είναι βέβαια ίδια επειδή εμείς δεν θα είμαστε ίδιοι. Σε ατομικό επίπεδο, έχει σημασία αν κανείς υπέστη πλήγματα από την πανδημία, π.χ. αν νόσησε ή αν έχασε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο. “Ομολογώ πως υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να πεινάω εγώ ο ίδιος και στο να ζω σε τόπο όπου ο κόσμος πεινάει” σημειώνει ο Μπρεχτ. Για να καταλήξει ωστόσο: “…στο κάτω-κάτω για τους άλλους δεν έχει τόση σημασία αν εγώ πεινάω, έχει όμως μεγάλη σημασία ότι είμαι εναντίον της πείνας”. Αυτό το πρότυπο της κοινωνικής αλληλεγγύης θα είναι το στοίχημα των κοινωνιών στη μετα-COVID-19 εποχή. Εξάλλου, όπως διαπιστώνουν οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, είναι η φροντίδα -όχι η τεχνολογία, η θρησκεία ή οτιδήποτε άλλο- το πιο πρώιμο ίχνος του ανθρώπινου πολιτισμού».

Τι θα μας μείνει

«Το βραχυπρόθεσμο αποτύπωμα θα είναι σίγουρα αυτό του τραύματος. Οι επιπτώσεις από την παρατεταμένη έκθεση στο στρες δεν φαίνονται τόσο στην κρίσιμη περίοδο που ο οργανισμός επιστρατεύει το σύνολο των δυνάμεών του για να ανταπεξέλθει, όσο αφού υποχωρήσει ο πιεστικός παράγοντας. Ψυχοσωματικά συμπτώματα, διαταραχές συναισθήματος, κατάχρηση ουσιών, αλλά και διάφορες μορφές κακοποίησης φοβάμαι ότι θα αυξηθούν. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να υπάρξει σοβαρή ενίσχυση των δομών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Εξάλλου, αν κάτι θα μπορούσε να μας διδάξει αυτή η πανδημία, είναι η σημασία ενός ανθρωποκεντρικού συστήματος πρόνοιας και η ανάγκη για επιστημονικό κεντρικό σχεδιασμό και ρωμαλέες δημόσιες υποδομές υγείας. Είμαι σίγουρος ότι αρκετοί θα προσπαθήσουν να ξεχάσουν αυτά τα διδάγματα γιατί απλώς κοστίζουν…”

Η διαφορετική συμπεριφορά κάποιων απέναντι στον κορονοϊό

Ακόμα όμως βρισκόμαστε σε καραντίνα και κάποιοι αψηφούν τα περιοριστικά μέτρα. Γιατί συμβαίνει αυτό; «Τα κίνητρα για την εκδήλωση όμοιων συμπεριφορών μπορεί να είναι αρκετά διαφορετικά. Κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι επηρεάζονται λιγότερο από τον υποθετικό μέσο όρο της κοινωνίας: “αυτά συμβαίνουν στους άλλους”, λένε. Συχνά μάλιστα οι “άλλοι” επενδύονται με αποκλίνοντα χαρακτηριστικά (π.χ. είναι σωματικά/ψυχικά ασθενείς ή μειονότητες) για να “θωρακιστούμε” από την πιθανότητα να τους μοιάζουμε και, άρα, να μας συμβούν τα ίδια άσχημα πράγματα. Μια άλλη ερμηνεία εστιάζει στην άρνηση ως στρατηγική διαχείρισης αγχογόνων καταστάσεων. Ανάλογες -δυστυχώς, το ίδιο αναποτελεσματικές- στρατηγικές είναι η εκλογίκευση, η “μαγική” σκέψη ή η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η πηγή του άγχους υποβαθμίζεται ή μετατίθεται σε εξωτερικούς παράγοντες (π.χ. αποδιοπομπαίους τράγους), ώστε να μειώσουμε την εσωτερική δυσφορία».

Η διατήρηση των κοινωνικών σχέσεων μέσω της τεχνολογίας

«Φαντάζεστε πόσο πιο οδυνηρός θα ήταν ο αναγκαστικός εγκλεισμός μας αν δεν διαθέταμε τηλεπικοινωνίες που επιτρέπουν να διατηρήσουμε τις κοινωνικές μας σχέσεις; Η εισαγωγή κάθε νέας τεχνολογίας στην καθημερινότητα δημιουργεί προκλήσεις. Η ικανότητα προσαρμογής είναι κατ’ εξοχήν ένδειξη ευφυΐας και μας χαρακτηρίζει ως είδος. Δεν είναι όμως η ατομική αποξένωση που με ανησυχεί. Θα μου επιτρέψετε να στρέψω το ενδιαφέρον μου ξανά στη “μεγάλη” εικόνα: Θα αξιοποιηθούν τα νέα μέσα προς όφελος των πραγματικών αναγκών των ανθρώπων ή θα χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία χειραγώγησης και εντατικοποίησης της εκμετάλλευσης; Οι εξελίξεις δεν θα συντελεστούν ερήμην μας, γι’ αυτό πρέπει να έχουμε ένα καθαρό όραμα για το τι είδους κόσμο διεκδικούμε».  

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ, Εφη Φουσέκη